nacemento da fotografía no século xix foi recibido cun grande alborozo propio de pensar que por fin se contaba cun medio que unía en si mesmo a veracidade e o documentalismo, un medio que era, en suma, a plasmación da realidade mesma. Debemos ter en consideración que naquel momento se valoraba a arte en función da súa similitude coa natureza; a fotografía transmite un realismo que, aínda sabendo que a mirada non é un feito exacto, simulaba participar da crenza elemental de que a realidade podía suplantar a esta emerxendo como a apoteose da percepción directa.

Ninguén se formulou naquel momento que a fotografía era un medio máis e non o máis perfecto, para percibir a complexa realidade externa (a súa reducción á bidimensionalidade, o emprego da luz como un condicionante, a mediación tecnolóxica, o carácter estático e monofocal, etc...)

A inicial alegría coa que os mestres pintores da época recibiron o novo invento, xa que vían nela un instrumento óptimo para aproximarse á realidade, deven en algo ben distinto cando aqueles «artesáns» fotógrafos pretenderon ser artistas e expor parede con parede xunto ós pintores. É evidente o continuado esforzo que os fotógrafos tiveron que facer durante este século e medio para conseguir recoñecer como un feito «estético» un medio no que xogaba un papel decisivo a reproducción automática. Só para alguén o suficientemente inxenuo, a imaxe estaba aí mesmo lista para ser captada en bruto e sen mediacións

Segundo Joan Fontcuberta, Nietzsche suxire que o home é un animal constructor de metáforas. É dicir, que para relacionarse cos seus semellantes e o mundo este necesita crear modelos, ilusións, representacións, que xa non son as cousas mesmas, e nese sentido xera mentiras. Non son mentiras no sentido moral senón duplicados, réplicas, en definitiva, signos. A realidade non preexiste a nosa percepción, é unha construcción intelectual e os modelos da realidade son construíbles dende moitas perspectivas posibles.

A IMAXE NON É INOCENTE
É de todos coñecido que cando tomamos unha fotografía, e isto é extensible a calquera acto creativo, a imaxe resultante non é inocente. Nunca partimos de cero senón que estamos executando unhas rutinas ideolóxicas, culturais dun sistema de representación. Como un gran visionario que era, László Moholy-Nagy, pioneiro do constructivismo ruso, observou no seu momento que a cámara substituiría no futuro ós materiais de representación tradicionais, e sobre esta consideración como veremos máis adiante pouco ou nada terán que ve-los fotógrafos ó uso.

Por outro lado debemos sinalar que o home posmoderno, cos sentidos en evidente proceso de atrofia, se converteu nun persistente mirón. Giovanni Sartori no seu libro Homo videns xa nos alerta sobre o feito de que as imaxes anulan a nosa capacidade de abstracción, elemento cognoscitivo imprescindible para coñecer e comprende-lo mundo. Segundo Sartori, desde nenos a nosa «desinformación» procede nun 80% do ámbito visual. Na nosa sociedade a aparencia e a comunicación instantánea son elementos claves. O espectador convértese, unha vez máis, nun ser alienado que canto máis mira menos ve, canto máis ve menos sente e polo tanto menos pensa.

A CLAVE
É a partir dos anos sesenta, coa chegada da arte conceptual, cando a fotografía se converte nunha linguaxe de uso común para artistas que con anterioridade traballan coa pintura ou a escultura (Beuys, Ricther, Kiefer, Warhol). Segundo Rosa Olivares a razón non se atopa na perda de interese nos seus campos anteriores, nin nun mimetismo imposible naqueles anos, senón no coñecemento de que a fotografía era moito máis eficaz para a investigación e a experimentación plástica, e con ela poderían desenvolver unha mirada crítica ás conviccións artísticas máis profundas. Co tempo vemos como esas intencións foron asimiladas polas distintas correntes estéticas e colocaron a fotografía ó mesmo nivel que calquera outra práctica artística e deixaron esa capacidade de experimentación e crítica soamente para as cabezas e obras dalgúns artistas, á marxe das linguaxes que usen.

A fotografía deixou patente que é un dos medios de comunicación e expresión estética máis ambiguo e no proceso de evolución interna transformou gradualmente a súa función orixinaria, dende a descrición do real e a representación da verdade, seguindo os preceptos da tradición pictórica da arte, representando as ideas estéticas aceptadas socialmente. Pero, ó mesmo tempo, a fotografía converteuse na entrada dalgún dos avances artísticos máis radicais, en parte porque obrigou a que algúns artistas se cuestionen a relación entre a arte e a representación e en parte porque cambiou a nosa forma de pensar e ve-lo mundo. A verdade non pode ser apresada por unha fotografía, xa que esta é libre e cambiante e ninguén coñece a súa auténtica forma, o que si está claro é que o home, a través da arte, presenta e representa o mesmo de formas diferentes.

Serie espacio lumínico. S/T 2001

A fotografía evolucionou, dende a idea orixinal de que era un fiel reflexo da verdade, a súa aparencia en si mesma ata converterse en ferramenta conceptual, amosando que con ela simplemente se recrean e volven a construírse novas formas de representacións.

Segundo Rosa Olivares esta é a gran lección que a fotografía nos ofrece ó longo do século xx. Pasando de ser unha simple técnica mecánica de reproduci-lo real ata o seu status actual, converténdose nun dos soportes esenciais para algún dos artistas actuais máis significativos. A fotografía é unha forma máis de búsqueda.

Por outro lado seguimos sen resolver os escollos entre a recorrente e falaz polémica da fotografía documentalista e a plástica, entre os chamados fotógrafos e os artistas. Segue parecendo difícil soster que a fotografía se poida expresar de diferentes maneiras. Debemos habituarnos a diferenciar entre fotografías con intención realista, documental ou fotoperiodística dependendo do contexto, con aquelas que se utilizan cunha finalidade de representación, convertendo a fotografía nunha ferramenta conceptual. Ó igual que o facemos no mundo da literatura, entre unha novela e un ensaio por poñer un exemplo.

ESPÍRITO CRÍTICO
Debemos apelar á intelectualización para fomentar un espírito crítico do espectador, tarefa que corresponde ó artista e as institucións que o sosteñen, e tamén, como non, ó propio espectador. O crítico de arte norteamericano Arthur C. Danto suxírenos que «para entende-lo mundo da arte temos que ler, pensar e mirar, temos que traballar para face-la lectura artística, para que as obras pouco a pouco nos revelen os seus segredos»; sen embargo, o feito de que a cultura estea en mans da política e os medios de comunicación, que frecuentemente só entenden de cifras e de reseñas de prensa, non facilita o labor.

Ata hai moi poucos anos a fotografía non saíra do seu mercado específico; hoxe, a abundancia de imaxes fotográficas en feiras, bienais e exposicións é un feito e parece estar chegando á saturación; que a fotografía está de moda a ninguén se lle escapa, o preocupante é que como toda a moda sexa algo pasaxeiro.

Todo isto está coincidindo coa última das mutacións do medio que é a aparición das imaxes dixitais ¿quere isto dicir que a morte ou desaparición da fotografía está próxima? Dende o punto de vista da súa materialización fotoquímica está claro que si, como pegada física e como imaxe verdadeira do mundo é un feito. O tratamento dixital das imaxes difire radicalmente do proceso anterior, segundo Daniel Canogar, «a infinita manipulación que permite o retoque dixital e o desprendemento de calquera concesión co referente, redefine o medio por completo». Non obstante, persoalmente o que máis me preocupa non é o devir físico senón a obxectualización do fotográfico como producto artístico de consumo. O mercado da arte reduce a fotografía a unha simple tendencia estética.

Serie espacio lumínico. S/T 2001

A ESTÉTICA DO SUBLIME
Atopámonos diante dunha característica típica do pensamento posmoderno, que é a marcada pola súa tendencia á estetización e a derivación ó sublime que plantea Lyotard: «a estética do sublime permite o desenvolvemento dunhas manifestacións artísticas aliadas do pensamento no labor de facer un discurso combativo no que aparezan unidos a ética, a política, a estética e a economía» estas manifestacións deron lugar no mundo da arte a prácticas artísticas como o amontoamento; xorden os ensamblados, construccións nas que adquiren importancia os materiais e a relación dos obxectos entre si, nacen os ambientes onde se penetra na obra que crea un universo completo, hai fusión de artes que se concentran en movementos artísticos, happening, fluxux.

Tal como considera Sofía Tros de Ilarduya, «a estetización que invade a sociedade posmoderna ten unha segunda cara que é a que Benjamin denominou fetichismo da mercadoría. A apropiación da realidade por parte da arte en moitas das súas manifestacións empurrou a realidade en si mesma a apropiarse da arte». Na sociedade posmoderna surxiron novos coleccionistas, novos consumidores de arte e unha nova concepción de arte que considera os obxectos artísticos de igual modo que calquera outro tipo de mercadoría.

Serie espacio líquido. S/T 2001