O espectador pasivo

(Texto curatorial do Outono Fotográfico 2011 publicado no catálogo)

– Ola, boa noite!

– Boa noite, quen es? – di Pepiña con voz firme e segura.

– Ola – dubida – son Piscis – o fío de voz xunto co tremor fai case incomprensible o que di o fotógrafo.

– Dime Piscis

– Mira, eu son fotógrafo, e teño unha angustia, quería saber como me irá no futuro, a técnica, as cámaras, todo cambia tan axiña que non sei…

– Isto non é doado, imos ver… – nun primeiro momento Pepiña tatexa, pero logra saír airosa cando cisca os cartóns pola mesa – fotografía… ai, ho!, vexo moitas turbulencias, eh! Pero hai moitas vibracións guay.

– Hai?

– …semellas moi pesimista, verdade?

– Pesimista? Non ho!

– Pois logo por que hai tanto receo?

– Pois, porque me gano a vida coa fotografía e agora teño que decidirme.

– Os Seres Guías e os Entes Astrais están en harmónicos, interésanos o Arcano da luz e ten confluencias, está firme.- Pepiña segue a estrar os cartóns pola mesa adiante.

– Pois de acordo, daquela, que?

– Se cho estou a dicir!, fíxate que Sol máis bonito sae á fin, quere dicir que non será sinxelo, pero a fotografía sae, hai cambios pero a fotografía vai adiante. Está todo “tope” cósmico, cousa que é moi bonito da súa parte.

– Daquela merco un respaldo dixital?, gosto del, pero é moi caro e non me atrevo…

– Pero pequeniño, eh! – di a meiga asentindo coa cabeza – mira… o Tarot non mente. Fíxate, sae o Cinófalo, éche positivo, e hai ámbito luar. Pero nun plan súper-anxélico.

– E isto do cinéfilo que significa?

– Cinéfilo non, ho, Cinófalo, que é como unha esfinxe pero cunha cabeza rara

– Ordiá, unha esfinxe! Que significa?

– Mesturado coa Roda da fortuna, que tamén temos, quer dicir que escalamos posicións no plano exotérico. Dígoche isto para que non perdas máis a cabeza, …que a perdiches…

– E como o sabe? Dende a tele pode velo?

– En fin…Si claro!

– E se me adico á holografía termodinámica ou algo así máis moderno?

– Non! Se a nós encántanos a fotografía. Pode que haxa inimigos ocultos pero non hai que desanimarse.

– Grazas Pepiña, isto anímame moito, creo que vou encarar o futuro con máis confianza.

[Silencio]

– De todos os xeitos anda con moito ollo, vas ter tempadas mellores e tempadas moi malas, o espectro escuro está latente, aínda che toca pasar un bache forte.

– Toca?

– Toca. Pero xa verás que a fotografía se transforma e sae adiante. Terás que esforzarte cos teus poderes. E Orus e Visnu queren darche un derradeiro consello.

– De verdade?

– Comeza a queimar candeas das cores que queiras e dos cheiros que desexes, filliño, porque che irá ben. De verdade!

– Grazas

– De acordo, cariño, un biquiño, boa noite.

 

 

O fotógrafo preocupado que chama desesperado á televisión para que lle prognostiquen o futuro á fotografía baixo o apodo de Piscis é Joan Fontcuberta, que fixo este vídeo-art performático para a última edición de PhotoEspaña. Xa estamos afeitos á retranca deste fotógrafo-artista-investigador-ensaísta-cómico da fotografía. Quizais neste irónico vídeo queira ridiculizar aos agónicos que prognostican a morte da fotografía xusto no tempo en que máis imaxes se consumen. Esa agonía vense alongando dende que os haluros de prata se converteran en píxeles, un cambio que significou tanto e que hoxe vemos baladí.

Benito Losada, creador do OF

Iso si, o fotógrafo debe reinventarse. Hoxe, a imaxe en xeral e a fotografía en particular vive tempos convulsos controlados pola inmediatez da rede. Millóns de imaxes circulan cada minuto sobre todo polas redes sociais, pero tamén nos, cada vez máis esmorecidos, blogues. Cabe, entón, preguntarse para que serve a fotografía se todo se atopa en Google Imaxes. Os ollos dos consumidores (ou espectadores) de hoxe non son coma os que vían os daguerrotipos, nin sequera coma os que adoraban as sucias imaxes de Nan Goldin ou as sempre intrigantes de Diane Arbus. “O mundo xa está dominado polas fotografías tecnicamente mal feitas e captadas cun iPhone” (Martin Parr dixit). A priori, a necesidade do uso da fotografía non variou moito, segue sendo a de comunicar, pero agora a calquera prezo, en todo lugar e momento, e con calquera dispositivo que capte (aínda mal) imaxes fixas. A era 2.0 da rede e Mark Zuckerberg teñen parte de responsabilidade en todo isto, mais, para ser xustos, son tamén responsábeis de que se consuman máis imaxes e que o propio consumidor teña a necesidade a diario de realizar máis e máis imaxes para ensinar o que ten diante en cada situación. O momento, antano sagrado, da captura banalizouse até limites que nin imaxinariamos o século pasado debido ao inexistente custo económico, e á accesibilidade e tamaño dos dispositivos capturadores, polo tanto o “instante decisivo” descrito por Cartier Bresson é na actualidade outro: chega a ser máis importante o momento no que se colga a foto na rede (esto é, cando se presenta públicamente), ou o xeito de como se engaden as tags para que despois sexa visíbel aos motores de busca.

O xeito de arquivo mudou moito tamén. No eido da fotografía persoal, amateur ou familiar, os arquivos son hoxe grandes servidores que non saberiamos localizar exactamente en Google Maps. O peso que tiñan a privacidade, o almacenamento e a conservación foi mudando pola publicación excesiva, o etiquetado e o consumo salvaxe que fai das imaxes un produto cun alto grao de obsolescencia. A fotografía foi até hai ben pouco “un obxecto delgado que un pode gardar e voltar a mirar” (como Susan Sontag nos explica en Sobre a fotografía). Ese obxecto gardado durante anos tiña a capacidade de modificar as lembranzas até o punto de chegarmos a lembrar o vivido desde o punto de vista da cámara, e non desde onde o vivimos na realidade pasada. Todo isto ten mudado. As moreas de páxinas escritas acerca do que a fotografía ten cambiado o mundo ou como nos afectou nas nosas relacións ou xeitos de proceder non teñen ningunha validez hoxe e vanse desacreditando co paso do tempo. Por exemplo, o feito de que as fotografías non se almacenen en soportes palpábeis e/ou persoais, senón que se regalan a un servidor (o que, por certo, adquire todos os dereitos sobre esa imaxe), sumado a que o seu consumo é tan inmediato e que polo propio funcionamento da rede temos a obriga de actualizar contidos varias veces ao día, fai que non repararemos que neste proceso van ficando esquecidas centos de imaxes que se perden no baleiro do world wide web.

 

Hoxe en día, comezan a proliferar certas empresas creadas á sombra de Sillicon Valley co obxectivo de ir capturando miles de webs e contidos cada día para ir eleborando un grande arquivo, que funcione a modo de “memoria da internet”, o propio xigante controlador e intermediario da rede, Google, ten feito grandes avances neste eido da memoria da rede, por tanto tamén da fotografía que hai nela, non só co “caché” (cada vez máis empregado polos usuarios) senón tamén reconfigurando o Googlebot (rastreador de sitios na rede) para que faga capturas cada vez con máis precisión de todos aqueles sitios que rastrea en cada búsqueda para que os milleiros de páxinas e millóns de fotos que desaparecen cada día sigan accesíbeis para os usuarios.

Martin Parr cita a Primavera Árabe como punto de inflexión definitivo, como parangón sen precedentes dun fenómeno comunicado vía redes sociais porque a lentitude dos tabloides non era ad hoc. A necesidade de comunicar e de mostrar cunha inmediatez vertixinosa foi desta volta superior ao peso que na fotografía tiña tradicionalmente a técnica. Así, e como di Fontcuberta, “a fotografía deixa de xustificarse polas súas calidades internas. Ideas como a composición e o instante decisivo desaparecen. Tamén os grandes temas como a morte, o tempo e a memoria”. Mais quizais sexa demasiado precipitado facer valoracións dun momento que estamos a vivir sen ter unha perspectiva histórica, e sabendo que a rede pode mudarnos mañá nacendo a evolución que vén: a 3.0.

Porén a fotografía ten de se reinventar constantemente, por iso foxe cara formatos animados como o vídeo, procura a tan anhelada terceira dimensión ou, cos cambios dos que estabamos a falar, experimentados pola práctica fotográfica ante a saturación de imaxes que caracteriza a nosa época, pode dicirse que xa naceu unha nova escola dentro do medio, e que comeza a coñecerse polo termo posfotografía. Esta foi rexeitada até o momento polo stablishment, sobre todo por ser artellado desde o amateurismo. A posfotografía fai que o fotógrafo non precise cámara, e que máis que un creador no senso máis tradicional do termo, comece a adoptar o aspecto dun editor de contidos, converténdose en prescriptor de sentidos, en alguén que asigna valor ás cousas e apunta que queren dicir. O creador de hoxe xa non mira o mundo. Mira o que miraron os demais, así, polo xeral, traballan con material roubado en redes sociais e buscadores de imaxes, e adoitan observar con distancia crítica e con retranca até dotalo dun novo significado. É algo parecido ao que está a acontecer no resto das disciplinas artísticas. Non esquezamos que Marcel Duchamp sentou precedentes e o seu ready-made está a punto de se converter en centenario.

Claro que non son estes os únicos cambios que afectan á fotografía. Coma calquera disciplina artística vese afectada por todo aquilo que afecta ao/á artista. Por iso vense detectando un grande cambio que reside máis nun nivel sentimental que deriva ao estético e que afecta ao contido ou mensaxe da fotografía, e que convive co movemento artístico da posfotografía enmarcada máis nun contexto de técnica fotográfica ou de xeito de produción.

Hai pouco, nunha conversa, o meu amigo e fotógrafo Jose Romay apuntaba ao narcisismo e ao egoísmo da fotografía e/ou do fotógrafo/a dicindo que, desde o seu punto de vista e até hai pouco (antes de que estudiásemos fotografía el e mais eu), unha das tendencias típicas na fotografía era a “miseria”, é dicir, o uso do branco e negro, fotografar países en vías de desenvolvemento, a fame, … e agora todo vai por un eido moito máis zen, a procura de lugares inverosímiles para as mostras, o formato cadrado, o tema do relax, a contemplatividade… Romay facíase pois as seguintes preguntas: será que cando o estado de benestar é mellor imos fotografar África a empeorar un pouco as nosas vidas?, a darlles emoción?, e pola contra cando é peor, evadímonos coa arte e vemos o mal tan engrandecido que xa cremos que non paga a pena facer o que faciamos antes, que estamos engulidos nese mal chamado crise e desexamos pasalo ben e non tirar paus á auga?. Eu concordo con que non sempre o fotógrafo que ía (vai) fotografar realidades distintas o fai do mellor dos xeitos posíbeis, involucrándose e contando a historia desde dentro, pois case sempre podemos ler nas imaxes unha certa condescendencia. Concordo tamén que a situación de depresión económica sen precedentes que nos leva a parasitar a moitos de nós é quen de influír non só nas imaxes que facemos, senón no camiño que seguimos fotograficamente falando. Mais penso que quen realmente ten a capacidade de facer cambios temáticos ou estéticos na fotografía non é tanto o fotógrafo ou fotógrafa. É dicir, que un mesmo artista non cambia de súpeto o seu discurso. Polo tanto a deriva ao zen da fotografía non depende tanto da situación socio-económica do/a artista, senón de factores externos que interveñen nela. O que pode cambiar o discurso fotográfico son os medios, as galerías, os comisariados, as feiras e demais intermediarios entre o fotógrafo/a e o/a espectador/a, pois estes son os que elixen unha cousa ou outra, por seren os responsábeis de presentar as obras ao público, así como de seleccionalas. E, efectivamente, por pouco que teñamos ido a algunha feira de arte internacional (supostos marcadores de tendencias) vemos un cambio nos últimos anos vencellado á estética, onde a fotografía corre cara un “bonitismo” ás veces impostado, que ninquén é quen de dicir a que responde.

A historia máis recente do medio no noso País ten dado bandazos e está nun momento crucial de cambios, de depresión que ten perigo de chegar ao estancamento, pero coma en toda depresión, vive un marabilloso momento para sacar as ás de Fénix e procurar novos vieiros. O mal endémico da fotografía no noso País reside no seu xeito de supervivencia. Estivo nutríndose durante anos basicamente das catro Deputacións, da Xunta, da agonizante entidade crediticia (cada vez menos galega), e en moita menos medida de administracións locais (non vou falar das anecdóticas partidas económicas que destina a empresa privada tan diferente a outros países da Europa). Moitos dos fotógrafos/as galegos/as optan pola emigración, e, unha vez máis, temos que falar de cambios no discurso da fotografía. Un gran número de artistas fotográficos cando chegan ao estranxeiro, normalmente Europa, pero ultimamente tamén América do sur, cambian o seu discurso. Só temos que analizar a súa obra recente e veremos como a viaxe migratoria marca un antes e un despois. Así, mentres aquí se procura unha temática destacada e descaradamente urbana ou unha estética cosmopólita sen referentes reais no noso País, cando se vai fóra os mercados marcan estéticas e xeitos de comunicar diferentes polo que se procuran temáticas máis telúricas e hai unha volta ao rural-natural que foxe da humanización dos espazos chegando até a traballar o neoland-art, disciplina con moito auxe entre os fotógrafos emigrados galegos na actualidade.

No tempo en que a palabra mercado acapara todos os titulares, e os mercados fan mudar todo, a fotografía non é allea. Hai tempo que a arte en xeral e a fotografía en particular está dominada polo mercado e polas modas que impoñen certas feiras de arte ou certos galeristas influíntes. Así, por exemplo, asistimos ao medre dos formatos: o xigantismo ao que hoxe estamos afeitos foi sempre inexistente no recuncho fotográfico da arte, pero necesario para encher os grandes espazos expositivos das feiras onde o 30×40 se perdía entre tanto branco.

Hai unhas semanas, circulaba polas redes sociais unha pregunta que ninguén respostaba: onde están eses mercados aos que hai que dar confianza?. O que parece que está claro é que os mercados da arte non están xa na Europa, nin tan sequera nos EE.UU. Os europeos fuxiron cara Asia, e os ianquis espalláronse entre Canadá e Latinoamérica. Hoxe a arte e a fotografía está máis globalizada ca nunca e o que se está a facer nas antípodas pode chegarnos minutos despois se sabemos buscar ben. O mercado seguro e en expansión, polo tanto, marcador de tendencias, reside nos países que nunca o tiveron. É alí onde están invertindo os grandes coleccionistas que se desprazaron por un lado a Brasil, Arxentina ou Chile e por outro a Corea, Taiwan e Tailandia, sen perder de vista á India, que ademais fala inglés. Son mercados incipientes, así que os coleccionistas nacionais apostan polos artistas de seu, como todos nos seus inicios, pero pronto apostarán por importar astronomicamente. Ao longo da historia do medio no noso País foron varios achegamentos a sudamérica non só dados pola emigración, senón polo traballo de certos colectivos como o CEF de Vigo levando traballos para ser expostos en Cuba, México ou Brasil, e traendo a Galiza traballos de americanos. É un bo momento para seguir nesa liña, afianzando esas pontes xa existentes, e agrandando a abertura desas portas que xa se abriron no pasado, para ser visíbeis e ser quen de levar o que facemos aos ollos do mundo.

Para iso, se as administracións públicas queren seguir a ser os Medici da creación nacional deberán facelo ben. Unha política correcta sería abandonar canto antes os localismos ou rexionalismos illantes e, co orgullo que se merece a nosa creación artística, ser partícipe en feiras internacionais ou até tomar protagonismo artellando un evento con convocatoria universal. Doutro xeito nunca se xerará a confianza precisa para que se invista na nosa arte, nin esa capacidade de convocatoria que a faga respectada e atraente. Debe abandonar canto antes ese xeito de proceder onde, na meirande parte das veces, os artistas traballan de balde para participar nun mercadiño de cadros, que queda lonxe das feiras con certo peso e fóra dos circuítos dos observadores internacionais. Así por exemplo, temos varios casos de administracións provinciais que convocan certames de novos creadores co obxectivo dun premio, unha mostra e un catálogo. Á mostra son convidados estritamente os participantes aos que tamén se lle dan os catálogos. No mellor dos casos, o resto de catálogos son distribuídos no resto das administracións e o excedente acaba nos sotos da Deputación organizadora. O fotógrafo ou fotógrafa debe apostar por exhibir a súa obra noutros foros, pois mostrar as obras á familia, aos amigos e aos veciños é inflar o ego do heroe local inutilmente. O mesmo serviría para moitas das galerías que existen no noso País, nas que constantemente se retroalimentan dentro dun mesmo círculo pechado e seguen esforzándose en facer tendas de cadros convertendo o seu establecemento en punto de encontro para decoradores de medio pelo.

Con todo, sempre nos queda traballar fóra dos circuítos e dos canons establecidos como en festivais alternativos ou en fiestras que se abren ao mundo desde a rede, pois, por suposto, tamén aí hai camiño, ás veces mellor, e case sempre máis libre. O Outono Fotográfico (OF) é un evento máis que consolidado (para a curta idade da fotografía xa poderiamos dicir histórico) que segue conservando os obxectivos cos que naceu, por iso é unha grande oportunidade para moitos, e unha ocasión única ao ano de poder ver un milleiro de imaxes que se levan a cada recuncho ourensán (e non tan ourensán). Este ano é o primeiro dunha nova era do OF; dun OF ao que lle queda moita vida, e quen sabe, quizais se estea repregando para facer unha certa reflexividade, pois os anos non se acumulan en balde. Máis non por iso está de celebración. Quizais este ano abunde a saudade, pois o dinamismo, o centro neurálxico, o pilar fundamental do OF será o que cada ano, no medio do estrés, dicía que soñaba ser, un “espectador pasivo”.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *